अहिले स्मार्टको जमाना छ, फोन देखि घडि तथा अन्य बिभिन्न बस्तुहरु स्मार्ट भईसके । मानिस पनि कति स्मार्ट भए भन्ने कुराको मापन गर्ने एउटा प्रमुख आधार भनेको उसले कतिको नयां प्रविद्यिहरु प्रयोग गरिरहेको छ भन्ने अवस्था सृजना भएको छ । बैंक तथा वित्तिय संस्थाहरु तथा अन्य कम्पनीहरु पनि कत्तिको स्मार्ट भएको छ भन्ने कुरा उ कत्तिको प्रविधिमैत्री अर्थात डिजिटाईज छ भन्नेमा निर्भर रहन्छ । डिजिटलाईजेशनले संस्थालाई स्मार्ट बनाउने मात्र होईन, खर्च पनि घटाउन सहयोग गर्छ ।
भारतका प्रधानमन्त्रि नरेन्द्र मोदीले २०१५ जुलाई १ मा भारतलाई डिजिटल बनाउने लक्ष्यका साथ डिजिटल भारत अभियाको घोषणा गरेका थिए । अभियान शुरु भएको करिब ८ बर्षको अवधिमा भारतले यस अभियानबाट २२५० बिलियन भारतिय रुपैंयाको बचत भएको तथ्याङक सार्वजनिक भएको थियो । डिजिटलाईजेशनबाट काम छितो छरितो हुने र प्रयोगकर्ताहरुलाई सुविधा हुने भएतापनि यसको विकास संगै यस सम्बन्धि जोखिमहरु पनि बढ्दै गईरहेको देखिन्छ ।
फेडेरल ब्यूरो अफ ईन्भेष्टिगेसनको अनुसार २०१७ मा आन्तरिक अपराध गुनासो केन्द्रमा ३ लाख अनलाईन ठगीको निवेदन प्राप्त भएको थियो जसबाट १.४ बिलियन भन्दा बढि ठगी भएको देखिएको छ । सेन्टर फर स्ट्राटेजिक एण्ड ईन्टरनेशनल स्टडिज एण्ड म्यक्याफेले गरेको अध्ययन अनुसार साईबर अपराधबाट बिश्वको अर्थतन्त्रलाई ६०० बिलियन डलर बराबरको नोक्शान भएको र यो बिश्व अर्थतन्त्रको कूल ग्राह्स्र्थ उत्पादनको ०.८ प्रतिशत रहेको जनाएको छ ।
बिश्वब्यापी कोरोना महामारी पछि बिश्वभर नै डिजिटल बैंकिङ्ग कारोवारमा एउटा ठुलो क्रान्ति नै आयो । नेपालमा पनि यसले ठुलै फड्को मार्न सफल भएको छ । २०७७ असारमा १,१३,०६,७९७ मोवाईल बैंकिङ्गका ग्राहकहरु रहेकोमा २०७९ माघमा २,००,३६,५२४ पुगेको छ भने भर्खरै भर्खरै शुरु भएको क्यूआरमा आधारित भुक्तानी संख्या २०७९ माघमा ५७,८२,२६५ पुगेको थियो । क्यूआर जस्तै बिभिन्न वालेटहरुद्धारा भुक्तानी गर्नेहरुको संख्यामा उल्लेखनिय बृद्धि भई २०७९ माघमा १,६९,६०,८२८ पुगेको छ । यो तथ्याङकले नेपालमा डिजिटल कारोवारमा उल्लेख्य फड्को मारेको देखाउंछ ।
सामान्यतय बिभिन्न शिर्षकहरु दिएर डिजिटल माध्यमबाट ठगी भईरहेको पाईन्छ जसमध्ये कुनै सामाजिक संस्थाको नाममा कुनै बिपत्ति वा अन्य कुनै सामाजिक कार्यमा सहयोग गर्ने भनेर चन्दा उठाउने, कुनै ब्यक्ति मरेको र उनको रकम यस्तै सामाजिक कार्यमा लगाउने भनेर रकम पठाउन लगाउने आदी । त्यस्तै गरी अन्तराष्ट्रिय टिकट खरिद, अनलाई गिफ्ट कार्ड खरिद गर्ने नाममा ग्राहकहरुको खाता नम्बर तथा अन्य सूचनाहरु चोरी गर्ने, सामाजिक सञ्जाल मार्फत ठगी, नक्कली रकम भुक्तानी अर्डर, अनलाईन खरिद मार्फत भुक्तानी लिने तर सामान बितरण नगर्ने र गरेपनि कमसल खालको सामान बितरण गरेर ठग्ने जस्ता ठगीहरु भईरहेको देखिन्छ ।
बिश्वब्यापी जोखिम र सूचनाको समाधान प्रदान गर्न संस्था ट्रान्स्युनियन अफ्रिकाले ४० हजार वेबसाईट र एपहरुको अध्ययन गर्दा २०२१ को प्रथम त्रयमासको तुलनामा २०२२ को प्रथम त्रयमासमा शंकास्पद डिजिटल ठगीहरु युकेमा ८५.२ प्रतिशतले बढेको थियो भने भारतमा ७१.४ प्रतिशतले बढेको, स्पेनमा ११.३ प्रतिशतले बढेको पाईएको थियो । यस्ता प्रकारका ठगीहरु अमेरिकामा २३.१ प्रतिशतले घटेको, क्यानाडामा ४०.६० प्रतिशले घटेको, ब्राजिलमा ४७.८ प्रतिशले घटेको, दक्षिण अफ्रिकामा २३.४० प्रतिशतले घटेको पाईएको छ । यस अध्ययन अनुसार बिमा, जुवा र ढुवानी क्षेत्रहरुमा ठगी बढेको पाईएको छ जसमा क्रमश १३४.५० प्रतिशत, ५०.१० प्रतिशत र ४२.७० प्रतिशतले ठगी बढेको देखिएको छ भने वित्तीय क्षेत्र, टेलिकम र उद्योगमा क्रमश ६३.६० प्रतिशत, २०.४० प्रतिशत र ७.६० प्रतिशतले ठगीहरु घटेको पाईएको छ ।
अध्ययनले अर्थतन्त्रका बिभिन्न क्षेत्रहरुमा अनलाईन ठगी भएको निष्कर्ष निकालेको थियो जस अनुसार ब्राजिल, दक्षिण अफ्रिका, नामिबिया र केन्यामा जुवा क्षेत्रमा, युके र क्यानाडामा बिमा क्षेत्रमा, चिली, भारत र फिलिपिन्समा ढुवानी क्षेत्रमा, अमेरिका, मेक्सिको र स्पेनमा टेलिकम क्षेत्रमा ठगी बढेको पाईएको थियो भने हङ्गकङ्गमा उद्योग क्षेत्रमा ठगी बढेको पाईएको थियो ।
कोभिड १९ पछि लकडाउन तथा घरैबाट काम गर्ने नीति अनुसार अधिकांश मानिसहरु घरै बस्नुपरेकोले त्यो समय मानिसहरुले धेरै समय अनलाईनमा नै बिताउनु परेको थिया, जसको फलस्वरुप बिभिन्न खालका साईबर आक्रमणमा ३०० प्रतिशतको बृद्धि हुन पुगेको देखिएकोे छ । यहि समयमा अनलाईन अपराधमा ७० प्रतिशतले बृद्धि हुन भएको र यस्ता अपराधहरु अधिकांशले स्मार्ट फोनको प्रयोगद्धारा गरेको देखिएको छ ।
अहिले नेपालमा पनि डिजिटल माध्ययमबाट हुने ठगिहरु दिनप्रतिदिन बढिरहेको छ । मानिसहरुलाई महंगो उपहार आएको छ, भन्सार कर तिर्न पैसा जम्मा गरिदिनुहोस् भनेर ठगी गर्ने देखि लिएर फेसबुक तथा अन्य सामाजिक सञ्जाल ह्याक गरेर उनिहरुको साथीहरुलाई पैसा सापटी माग्ने, मानिसहरुलाई बिदेश पठाईदिन्छु भनि अरु नै मानिसहरुको खातामा जम्मा गर्न लगाई ठगी गर्ने आदि अहिले चलिरहेको डिजिटल ठगीहरु हुन् । केहि ठगहरुले त अरुको खाता चलाए वापत पैसा दिन्छु भन्दै सोझा मानिसहरुलाई फकाएर उनिहरुको खाता चलाएर ठगी गरेको पनि देखिएको छ ।
प्रविधिको विकाश संगै अहिले बिश्वभर नै बिभिन्न डिजिटल माध्यमबाट आक्रमण तथा ठगी भईरहेको सन्दर्भमा बिभिन्न देशका बैंक तथा केन्द्रिय बैंकहरुलाई पनि यसको भयले सताईरहेको छ । सन् २०१६ मा बंगलादेशको केन्द्रिय बैंकमा साईबर हमला गरेर ८१ मिलियन डलर चोरी गरेको थियो भने त्यसको केहि समय पछि रसियाको केन्द्रिय बैंकले ह्याकरहरुले साईबर हमला गरेर उक्त बैंक र बाणिज्य बैंकको गरेर ३१ मिलियन डलर चोरी गरेको कुरा सार्वजनिक गरेको थियो ।
२०१९ मा आतुसोस सिङ, रञ्जित श्रीवास्तभ र योगेन्द्र नारायण सिंङले कार्डहरुको सुरक्षित कारोवार सम्बन्धि बिषयमा गरेको अध्ययन अनुसार कार्डहरुको भुक्तानीलाई बायोमेट्रिक पद्धतिद्धारा प्रमाणिकरण गरेर भुक्तानी गर्ने ब्यवस्था गरेमा सम्बन्धित ग्राहकको उपस्थिती चाहिने हुनाले यस्तो कारोवारको जोखिम न्यूनिकरण हुने निष्कर्ष निकालेका थिए ।
डिजिटल ठगीलाई रोक्नको लागि बिभिन्न संस्थाहरु तथा अनुसन्धानकर्ताहरुले बिभिन्न सुझावहरु दिएको पाईन्छ जसमध्ये केहि सुझावहरु यसप्रकार छन् ।
१. नियम तथा कानून अनुसार हुने गरि कारोवारको निगरानी राख्ने प्रक्रियाको विकास गर्ने ।
२. कारोवार हुने स्थानको कारोवारको आवश्यक्ता, क्षमता र डिजिटल उपकरणहरुको पहिचान बिष्लेशण गर्ने ।
३. नेटवर्क तथा लिंकको सुरक्षा बिष्लेशण गर्ने ।
४. सम्पूर्ण डिजिटल उपकरणहरुको एकिकृत रुपमा सावधानी रहने (ब्भिचत ःबलबनझभलत) सूचनाको ब्यवस्थापन गर्ने ।
५. कारोवारहरुको प्रमाणिकरणको लागि वान टाईम पासवर्ड वा बायोमेट्रिक पद्धति अपनाउने ।
६. शंकास्पद कारोवार पहिचानको लागि डाटा भिजुलाईजेशन गर्ने ब्यवस्था ।
माथिका यि छ बुंदे सुझावहरुको साथसाथै डिजिटल कारोवार गर्ने संस्थाहरुले जोखिम ब्यवस्थापन नीति बनाउंदा राम्रोसंग रोकथाम गर्नको लागि राम्रोसंग ग्राहकहरुको प्रमाणिकरण गर्ने प्रक्रिया बनाउने, सम्बन्धित कारोवारको लागि छुट्टै जोखिमको स्तर निर्धारण गर्ने, बास्तविक समयमा नै जोखिमको संरक्षण गर्ने पूर्वाधारको विकास गर्ने, कारोवारको सुक्ष्म निगरानी गर्ने, पहिचान गर्ने र प्रमाणिकरण गर्ने कार्यलाई प्राथमिकता दिने, सूचना र रिपोटिङ्गलाई प्रभावकारी बनाउने, ठगी घटनाहरुको समिक्षा गर्ने, ठगी अनुसन्धान र ठगी रकमको असुली प्रक्रियालाई प्रभावकारी बनाउने, उपकरणहरुको सहि पृष्ठपोषण गर्ने ब्यस्था सम्बन्धि नीति तथा गाईडलाईनहरुमा ब्यवस्था गरेर सोको प्रभावकारी ढंगले कार्यान्वयन गरेमा जोखिम न्यूनिकरण गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ ।
नेपालमा अहिले भईरहेको धेरैजसो डिजिटल ठगीमा सोझा साझा सर्वसाधारणहरुलाई लक्षित गरेर बिभिन्न माध्ययमबाट ठगी गरिरहेकोले बैंक तथा वित्तीय संस्था तथा डिजिटल भुक्तानी कारोवार गर्ने संस्थाहरुले सर्वसाधारणहरुलाई बढि भन्दा बढि वित्तीय साक्षरता कार्यक्रमको आयोजना गरेर उनिहरुलाई शिक्षित बनाएर यस्ता कारोवारलाई सुरक्षित बनाउने प्रयास गर्नुपर्छ । सरकार, नेपाल राष्ट्र बैंक, बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरु, मनी वालेट कम्पनी तथा अन्य डिजिटल कारोवार गर्ने कम्पनीहरु सबै मिलेर डिजिटल कारोवार सम्बन्धि यथेष्ट शिक्षा प्रदान गर्न सकेमा डिजिटल कारोवार प्रति ग्राहकहरुको बिश्वसनियता बढ्न गई यस्ता कारोवारहरुको प्रभावकारिता बढ्नेछ । अब यस सम्बन्धि सम्पूर्ण सरोकारवालाको काम, डिजिटल ठगीको रोकथाम नै हुनुपर्छ, यस्ता ठगी रोक्न सक्यो भने यसले संस्थाहरुको खर्चमा पनि मितब्ययिता भई स्मार्ट कम्पनी, स्मार्ट देश निर्माणमा एउटा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ ।
–लेखक डा. बुद्धि मल्ल बैंकर हुन् ।
